"Агуйтай сум" пирамид. Єндєр-18 м, бурхны баримал
бvхий 365 агуйтай. Мексик, Х зуун.
Ийм эмгэнэлтэй тєгсгєлийг сэрэмжлэн зайлуулж болох байсан уу? Зарчмын хувьд болно. Vvний жишээ ч бий. Жаран жил орчмын ємнє инкуудын эзэнт гvрний богд ноёд хєвч ой устаж байгаатай холбогдон аюул нvvрлэж буйг тааж мэдэж чаджээ. Ийнхvv тэдний тушаалаар индианууд Андид мод огтолж сvйтгэхээ багасгаж, уулын бэлvvдийг хамгаалан, зулзган мод суулгах ажилд оржээ. Энэ нь хєрс элэгдэхийг зогсоох, тариачдын аж ахуйн vр ашгийг хэвээр байлгах, хvнсний хямралын аюул заналыг зайлуулахад тус болжээ. 16-р зууны дундуур инкуудын эзэнт улс оршин тогтнохоо больжээ. Гэвч энэ нь экологиор нєхцєлдсєн коллапсаас огтхон ч болоогvй ажээ. Индиануудын хамгийн дэвшилттэй олон соёл иргэншлийг єєрийнх нь дотоодын зєрчил, Испаний конкистаторууд (байлдан дагуулгачид гэсэн испани vг) хєнєєн устгажээ.
Майя индианууд чухам яагаад єєрийнхєє байгалийг цаг алдалгvйгээр аврах гээгvй юм бол? Єєр шалтгаануудын дотроос нэгийг дурдахад инкуудын эзэнт улс нь дан ганцхан хаандаа захирагддаг тєвлєрсєн улс байжээ.Майячууд газрыг жижиг улс- хотуудаар хуваасан бєгєєд эдгээр нь орчин vеийн хэллэгээр байгаль хамгаалах нэгдмэл бодлого хэрэгжvvлэх илэрхий боломжгvй байсны улмаас нэг нэгэнтэйгээ дайтсаар иржээ. Тийнхvv майячууд соёл иргэншлээ єєрєє єєрийнхєє гараар европын анхны колончлогчид бий болохоос бvvр ємнє хєнєєн устгажээ.
Туйлын хvрээний цаадах аюул сvйрэл
Гренландыг норвегичууд колончилсон тvvх хамгийн нууцлаг, хамгийн эмгэнэлтэй. 986 онд энэ арал дээр норвсгиас гаралтай исландын хэдэн зуун викингийг Эйрик Рыжий авчирчээ. Энэ викингууд тvvний эрэг дээр хоёр колони буюу Зvvн болон Баруун (Эстсрбюгген, Вестербюгген) гэсэн хоёр суурин байгуулжээ.
Эдгээр суурин 500 орчим жил оршин тогтножээ. Энд 13-р зуунд 250 орчим тосгонд 5000 орчим хvн (Баруунд нь 1000, Зvvнд нь 4000) оршин суудаг байжээ. XIV зууны дундуур Баруун суурин нь бvрэн орхигдож, vvнээс хожуухан Эстербюген ч бас хоосорчээ.
Норвегийн суурингийнхан цаг уурын эрхээр vгvй болсон хэмээн олон хvн vздэг байна. 800-13 00 онуудад Атлантикийн умард нутагт цаг уур нэн зєєлєн, Дундад зууны дулаан vе гэгч ноёлж байжээ. Дараа нь XIX зууны эхэн хvртэл Бага мєсдлєгийн vе vргэлжилсэн аж. Викингууд vхэр, хонь, ямаа маллаж амьдардаг байсан ба ган зуд болоход тэжээл нь ямагт дутагддаг байжээ.
Тэдэнд таараагvй, хамгийн чухал биш гэхэд хамгийн санаанд оромгvй нэг зvйл гэвэл грендандын викингууд исландын болон европын ах дvvсээсээ ялгаатай нь тэд загасанд хvрдэггvй байсныг радиоустєрєгчийн шинжилгээ нотолжээ. Юуны ємнє энэ нь хуучин загас идшиндээ хэрэглэдэг байсан анхны сууршигчдын vед тавьсан эртний хорио цээртэй холбоотой байжээ. Викингууд ийнхvv хvнд хэцvv vед тус болж чадах байсан хvнсний нэн баялаг эх vvсвэрээс єєрсдийгєє хагацаажээ.
Гэвч энэ нь гагцхvv энд сууршигчдын онцгой хуучинсаг vзэл, шинэ дэг журамд дайсагнан ханддаг, эцгийн эрхт ёсонд vнэнч байсны зєвхєн нэг илрэл мєн. Гэхдээ хренландьш викингуудын нийгэм нь хvчтэй vзэн ядалтаас айх айдсаараа ялгаатай байв. Европоос ирсэн суурьшигчид тэнгисийн амьтдыг ангуучлахдаа гарамгай, Арктикийн уугуул оршин суугчид болох эскимосуудтай ямарваа харилцаа холбоо тогтоохыг хvсдэггvй байв. Викингууд тэднээс олон зvйлийг сурч болох байсан боловч ингэхийг хэзээ ч эрмэлздэггvй байжээ.
Тэд сvм хийдийг идэвхийлэн байгуулж, чимэглэж, хамгийн алдартай хvмvvс нь европын чам н тансаг байдлыг илvvд vздэг байв. Викингvvдэд экспортын бараа тийм ч олон байсангvй. Тэд ноолуур, далайн морины яс, арьс, нарвал загасны соёо, цагаан баавгай (амьд ба чихмэл), гренландын кречет загас, Европт болон Арабын дорно дахинд асар их vнэ хvрдэг анч шувуунууд экспортолдог байжээ. Харин тэд алтан зvvлт чимэглэл, сvм хийдийн хонх, лааны хvрэл суурь, дарс, торго сэлтийг худалдан авдаг байжээ. Тvvнчлэн тємєр эдлэл, барилгын хийгээд хєлєг онгоцны мод, єчvvхэн хэмжээний vр тариа худалдан авдаг байсан аж. Гренландын дээдсvvд Бага мєсдлєгийн эхэн vед ч цєлмєн хоослох зуршлаа орхисонгvй.
Гэвч гол нь экологийн хямрал. Викингууд бэлчээрийн болон барилгын зориулалтаар, орон байраа дулаацуулах зорилгоор ой модыг огтлон сvйтгэж, "намгийн тємрийг" (чанар муутай боловч єєр арга байсангvй) модны нvvрсээр хайлуулдаг байжээ. Умард нутгийн ургамал маш хэврэг бєгєєд нєхєн сэргээгдэхдээ удаан. Эндхийн хус, уд мод устах гэсэн малын хєлд талхлагдан сvйтгэгджээ.
Хєрсний vржил шимтэй давхраа нимгэрч, доорхи элс нь ил гарч, улмаар борооны усаар угаагдан салхиар туугдан нvvдэллэх болжээ. Ийнхvv цаг улирах тусам суурингуудын ойролцоох хєрс шороо бараг устжээ. Гэтэл оршин суугчид нь эдгээр эвдрэл сvйдлийг таслан зогсоох талаар юу ч хийсэнгvй.
Хэрвээ викингууд малаа нядалж, загасаар хооллох болсон бол тийм аймшигтай байдалд орохгvй байсан байж магадгvй. Гэвч тэдний толгойд тийм юм бодогдсонгvй. Vvний зэрэгцээгээр нутгийн баячууд унгас ноосны наймаанаас муугvй орлого олдог байсан тул энэ мєнгєнєєсєє хагацахыг хvссэнгvй. Энд суурьшигчид тvлш, барилгын зориулалтаар хvлрийг хvртэл ашиглах болжээ. Vvний уршгаар хєрс аймшигтайгаар сvйтгэгдэн, тvлш хийгээд барилгын материал асар их ховорджээ.
Vvний хажуугаар гаднын дайсан - инуитууд бий болжээ. 800 жилийн тэртэйгээс эдгээр омог Канадаас Гренландын баруун хойт нутгуудад нэвтрэн орж арлын ємнєд хэсэг рvv аажмаар шилжин суурьшиж эхэлсэн байна. Тэд 1300 он гэхэд Баруун суурин руу, 100 жилийн дараа Зvvн суурин руу тус тус суурьших болжээ. Викингчууд эскимосуудыг єєдгvй новш, адгийн амьтад гэж нэрлэн vзэн ядах болжээ. Гэтэл XIV зууны эхэн гэхэд викингvvдэд єєрсдийгєє хамгаалах ган сэлэм ч тємєр зэр зэвсэг ч vлдсэнгvй. Эскимосууд тэднийг алж талж ,эхнэр хvvхдvvдийг нь боол болгон доромжлон дарлах болжээ.
Улам бvр хvйтэрсээр 15-р зууны эхээр Гренландын цорын ганц худалдааны тvнш Норвегитай холбогддог тэнгисийн худалдааны зам нь мєсєнд хаагджээ. Норвегийн сvvлчийн хєлєг онгоц аралд 1406 онд ирсэн бєгєєд vvнээс хойш 170 жил энд европчууд хєлєє тавиагvй аж. Ингэж тасалдсаны дараа анхны хєлєг онгоц энд ирэхэд Вестербюгген аль хэдийнээ сєнєж, харин Экстербюгген амьдралынхаа тєлєє тэмцсээр байсан ажээ. Гэвч Зvvн суурингийн нєєц баялаг шавхагдсан байжээ. Оршин суугчид нь євдєж зовон, vхэх нь vхээд ганц ч лам хувраг vлдээгvй учир хvмvvсийг тайтгаруулж тайвшруулах, ухаалаг бус vйлдлээс нь сэрэмжлvvлэх хэн ч байсангvй. Нэг туйлын хахир хатуу євєл жижиг гацаадын єлсєж туйлдсан тариачид Зvvн суурингийн хамгийн баян чинээлэг тосгодыг хvчээр булаан авсан гэж Даймонд vздэг байна. Хавар тэд сvvлчийн малаа нядалж хvнсний бусад нєєцєє шавхаж дуусгаад єлсгєлєнд нэрвэгдэн хvйтэнг даалгvй ар араасаа vхэцгээсэн хэмээн тэрээр vздэг ажээ.
Норвегийн суурингуудын ийнхvv сvйрэн сєнєсєн нь бас коллапсын бvх таван хvчин зvйлтэй холбоотой аж. Гэвч эцэс тєгсгєл нь тийм ч муу тавилантай байхгvй байж болох байж. Учир нь исландын викингvvд тийм хахир хатуу биш ч гэсэн тєстэй нєхцєлд тэсэн давж чадсан тvvхтэй юм.
Цаашдаа яах ёстой вэ?
Орчин vеийн хvн тєрєлхтєн байгалийн нєєц баялгийг єнєєгийн даяаршлын цар хэмжээнд vрэн таран хийсээр байна. Жишээ нь хэрвээ чийглэг халуун орны ойг авран хамгаалах талаар яаралтай арга хэмжээ авахгvй бол 25 жилийн дараа
хєвч ой зєвхєн дархан цаазат газруудад л, хэрэв аз дайрвал сайндаа л Амазонкийн болон Конго мєрний сав газруудад л хадгалагдан vлдэнэ байх. Бvр энэ зуунд нефть хийн нєєц сvйрлийн байдлаар хорогдож, дэлхий дээрхи болон далай тэнгисийн амьтан, ургамлын олон тєрєл устана. Тухайлбал, аж vйлдвэрийн зориулалтаар агнадаг загасны нєєц бараг vлдэхгvй.
Гэвч Жаред Даймонд єєрийгєє болгоомжлонгуй єєдрєг vзэлтэн хэмээн нэрлэжээ. Тэрээр: "Манай эрин vе ємнєх бvх vеийнхнээс яриангvй давуу талтай. Бид єєрсдийнхєє асуудлыг хангалттай сайн ойлгодог бєгєєд тэдгээрийг зарчмын хувьд шийдвэрлэх боломж олгохуйц технологи эзэмшиж байгаа" гэж бичжээ. Гэтэл юуны ємнє гуравдахь ертєнцийн орнуудыг хэлэлтгvйгээр аж vйлдвэр хєгжсєн орнуудад тийм ч алс холгvйгээр амьдралын стандартын урьдын тvвшинг хадгалж vлдэх боломжгvй болох тэр бодит vнэнийг анхаарах нь зайлшгvй чухал. Дэлхий нийтийг хамарсан коллапсыг сэрэмжлэн зайлуулахын тулд хvн тєрєлхтєнд цэцэн ухаан, хашир болгоомжлол, хvчиндээ итгэх итгэл, шийдмэг чанар хурэлцэх болов уу? Vvнийг хойч ирээдvй тун удахгvй харуулах болно.
Соёл иргэншил мєхєж болзошгvй
Лос - Анжелес дахь Калифорнийн их сургуулийн газар-зvйн профессор, Дэлхийн онгон байгалийн сангийн захиргааны гишvvн, "Коллапс" номыг зохиогч Жаред Даймондын "Frankhfurter Allgemeine Zeitung " сонинд єгсєн ярилцлагаас.- Таны бичсэн "Коллапс"гэдэг ном АНУ-д ихээхэн сонирхол татаж байгаа. Америкчууд яагаад гэнэт соёл иргэншлийн уналтын тухай бодох болж, тэр байтугай єєрийнхєє нийгмийн хувь заяаны талаар сэтгэл зовинох болоо вэ?
- Даймонд: Юуны ємнє Дэлхийн худалдааны тєвийг довтолсон явдал ямар нэг зааг нь болсон юм. Гэвч хэргийн учир нь зєвхєн алан хядагчдад байгаа юм биш. Биднийг одоо цаг уурын єєрчлєлт ч сэтгэл тvгшvvлж байна. Манай ерєнхийлєгч, Австралийн ерєнхийлєгч хоёр л цаг уур єєрчлєгдєнє гэдэгт vл итгэдэг цорын ганц хvмvvс. Зєвхєн энэ хоёр л. Энэ явдал сэтгэл тvгшээж байна.
- Таны ном сонгомол тvvх зvйн vvднээс бичигдсэн, жишээ их цуглуулсан юм билээ. Та азтай учрал болон азгvйдлийн тухай, амжилт болон ялагдлын тухай єгvvлжээ. Хэрвээ та зєвхєн ганц жишээг нь сонгож авах байсан бол алиныг нь шилэх байсан бэ?
-Даймонд: Пасхи арлын жишээ олон нийтэд ямагт таалагддаг байсан. Учир нь уг жишээ маш vнэмшилтэй, зvйрлэл ихтэй. Арлын оршин суугчид єєрсєд рvvгээ нvvрлэсэн аюул сvйрлээс хаашаа ч зугатаан гарах арга байсангvй. Бид нар "Газар" нэртэй сансрын хєлєг дээр байрлаж байна. Бидэнд хоргодох гараг нєєцєнд бас байхгvй. Єєр нэг жишээ бол Гренланд дахь викини. Энд мєн аль нэг тэнгэрийн мухарт амьдардаг полинезуудын тухайд юмуу, "хар арьст бvдvvлэг зэрлэг хvмvvсийн" тухайд ярьж байна. Викингчvvд зарим талаараа бидний эрхэлдэг аж ахуйг л эрхэлж ирсэн. Тухайлбал : мал аж ахуй хєгжvvлэх талаар гэвэл. хонь, ямаа vржvvлсэн, тэгээд асар том сvм хийд байгуулсан, тансаг хэрэгцээний зvйлс худалдаж авсан.
-Та эерэг талын жишээ нэрлэж болохуу?
Даймонд: Исланд. Энэ орон бол дотоодынхоо аюул сvйрлийн асуудлыг гаргуун сайн шийдвэрлэсэн бєгєєд эдvгээ Европдоо Люксембург юмуу Нидерландын дараа орох хамгийн баян орон байж магадгvй.
-Яагаад тэр вэ?
-Даймонд: Ой мод огтчин устгах, хєрсийг эвдэж элээх зэргээр хvрээлэн байгаа орчинд ямар хор хохирол учруулж байгааг исландчууд ойлгосон. Исланд галт уулын гаралтай хєрстэй. Энэ хєрс нь салхинд хєєгдєєд vгvй болдог фосфорыг агуулдаг. Хэрвээ ой модыг огтолж хєрєєдєх юм бол хєрсний бvх єнгєн давхрааг салхи хийсгэн одож мэднэ. Исландид норвегичvvд суурьшсанаас хойшхи зуун жилийн дараа анх удаа салхи, бороо туе орны нийт хєрсний бараг тэн хагасыг угаан хийсгэжээ. Исландчууд энэ асуудалтай бvvр дундад зууны vед тэмцэж эхэлсэн аж. Тухайлбал, тэд бэлчээрт хариулдаг хониныхоо тоо толгойг хорогдуулжээ.
- Цаг уурын єєрчлєлт хvлэмжийн хийн агаарт цацагдах vйлдвэрийн хаягдалтай холбоогvй гэж зарим хvн ярьдаг. Та энэ хvмvvст юу гэж хариулах вэ?
-Даймонд: Би тэдэнд хоёрхон зvйлийг л хэлэх байна. Цаг уур єнєєдєр урьдынхаас ихээхэн тvргэн єєрчлєгдєж байна. Гэвч бид аюул сvйрлийг давж сурчээ. Мэдээж жишээлэхэд, бид газар хєдлєлтийг сэрэмжлэн зайлуулж чадахгvй. Гэвч бид єєрсдийнхєє гараар vйлдсэн нvглийг, тухайлбал цаг уурын дулааралд хvргэсэн гэм нvглээ хазаарлан зогсооход хамаг хvчээ зориулах хэрэгтэй.
- Одоо манай гарагийн экологид Хятад нэлээд нєлєєлж байна. Энэ нь ямар ур дагаварт хvргэж болох вэ?
-Даймонд: Энд сайн, саар аль аль тал нь бий. Тодорхой тохиолдолд Хятад улс маш ухаалаг, зоримог бодлого, vvний дотор экологийн бодлого явуулж байна. Тус орон удтал ой модоо огтолсон. Vvнээс болоод хєрс нь элэгдэж, гулсалт ихээр vvссэн. Эцсийн бvлэгтээ Хятадын хvн амын дєрєвний нэгд буюу 250 сая хvнд vерийн аюул нvvрлэсэн. Ингэмэгц Хятадын эрх баригчид ой модоо огтолж сvйтгэхийг хориглосон (Ингээд Сибириэс мод худалдаж авах болсон бєгєєд одоо эндхийн єргєн уудам нутагт ой модыг хайр найргvй огтчин сvйтгэж байна. - Редакцийн тайлбар). Энэ нь одоо Хятад модоор ч, цаасаар ч гачигдаж буй хэрэг биш. Тус орон Африк, Ємнєд Америк, Австралиас мод импортлох замаар асуудлаа шийдвэрлэж байна. Австраль хэдийгээр модоо Хятадад, тvvнчлэн ой модоо нарийн нягт хамгаалдаг. Японд экспортолдог ч гэсэн єєрєє ой модоор маш ядмаг орон шvv дээ. Япон улс Австралиас єєрийнхєє колониос авч байгаа юм шиг л мод зєєвєрлєсєєр байгаа.
-Одоо экологийн асуудал аль хэр тулгамдсан асуудал болоод байна?
- Даймонд: Бид ерєєсєє л хожимдож байна. Одоо ямар нэг Пасх арал л сєнєх гээд байгаа биш, бvхий л соёл иргэншил мєхєж болзоштvй болоод байна. Жишээлэхэд, соёл иргэншлийг дvрвэгсдийн урсгал хамчихаж магадгvй байна. Бид гурав дахь ертєнцийн орнуудыг хаа нэгтэй хол байгаа юм шиг vзэж дасчихжээ. Гэтэл, жишээ нь, хэрвээ Нигерт иргэний хэрцгий дайн дэгдвэл яах вэ? Хvн ард нь нутгаасаа бєєнєєрєє гарч явж эхэлнэ. Гэтэл Нигерт 130 сая хvн оршин суудаг щvv дээ. Дvрвэгсдийн ийм урсгалыг Европ дааж давна гэж vv? Тэгвэл Индонезид (200 сая гаруй хvн амтай) юмуу 80 сая хvн амьдардаг Филиппинд тийм аюул сvйрэл тохиолдвол юу болох вэ?
No comments:
Post a Comment